ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ
Πρωτοελλαδική και Μεσοελλαδική περίοδος: Οι πρώτοι κάτοικοι των λόφων
Οι πρώτες ενδείξεις ανθρώπινης παρουσίας στους Λόφους σημειώνονται ανατολικά του Λόφου των Μουσών (Φιλοπάππου) μεταξύ 3200 και 2000 π.Χ. Στην ίδια περιοχή τεκμηριώνεται για πρώτη φορά και η ύπαρξη ομάδας οικιών που χρονολογούνται μεταξύ 2000 και 1600 π.Χ., καθώς και ενός τάφου μεγάλων διαστάσεων. Επειδή τα αρχαιολογικά ευρήματα είναι διάσπαρτα και μεμονωμένα, η ευρύτερη περιοχή των Λόφων παραμένει κατά μεγάλο μέρος αρχαιολογικά ανεξερεύνητη. Είναι πιθανόν οι νεώτερες κατασκευές να έχουν σε μεγάλο βαθμό επικαλύψει ή καταστρέψει προϊστορικά κατάλοιπα.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Immerwahr 1971, 97-98· Παντελίδου 1975, 45-141· Παντελίδου-Γκόφα, 1996.
Μόνωτος φιάλη από Μεσοελλαδικό τάφο που αποκαλύφθηκε στο οικόπεδο μεταξύ των οδών Γαριβάλδι 31, Σωφρονίσκου και Φαιναρέτης.
(Πηγή: Παντελίδου 1975, πίν. 1β)
Μυκηναϊκή περίοδος: Διάσπαρτα ίχνη κατοίκησης και ταφικής χρήσης
Ένας πλούσιος θαλαμοειδής τάφος (1500-1400 π.Χ.), δυστυχώς συλημένος, ενδεχομένως αποτελούσε τμήμα μεγαλύτερου νεκροταφείου στα ανατολικά του Λόφου των Μουσών (Φιλοπάππου)· περιείχε χρυσά στολίδια και ένα κόσμημα. Οι παλιές θέσεις εξακολουθούν να κατοικούνται και αργότερα (1400-1100 π.Χ.), όταν ένα νέο νεκροταφείο σχηματίζεται δυτικά της Ακρόπολης στους πρόποδες του Λόφου των Νυμφών, και ένα άλλο στα νότια του Λόφου των Μουσών (Φιλοπάππου), δίπλα σε μια στροφή του Ιλισσού, στο τέρμα της σημερινής οδού Δημητρακοπούλου.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Immerwahr 1971, 98, 178-181· Παντελίδου 1975, 45-141· Mountjoy 1995, 14-15, 17, 32-36, 46, 61· Παντελίδου-Γκόφα 1996.
Κάτοψη μυκηναϊκού θαλαμοειδούς τάφου και ευρήματα του Μυκηναϊκού νεκροταφείου στη βορειοανατολική πλαγιά του λόφου των Νυμφών.
(Πηγή: Immerwahr 1971, πίν. 37-38, 82)
Γεωμετρική περίοδος: Ίχνη κατοίκησης και πλούσιας ταφικής χρήσης
Στις ανασκαφές της Πνύκας εντοπίστηκαν ελάχιστα θραύσματα αγγείων της γεωμετρικής περιόδου, που υποδεικνύουν όμως την ανθρώπινη παρουσία στους Λόφους σε αυτή την εποχή. Λιγοστά γεωμετρικά ευρήματα εντοπίστηκαν επίσης και σε ανασκαφές στην περιοχή του ναού του Αγίου Δημητρίου του Λουμπαρδιάρη. Πρόσφατες ανασκαφές στο ανατολικό πρανές του Λόφου των Μουσών (Φιλοπάππου) απέδωσαν ωστόσο μια συστάδα τριών τάφων γεωμετρικών χρόνων, με αξιόλογα ευρήματα. Οι τάφοι αυτοί ίσως αποτελούν μέρος νεκροταφείου που αναπτύσσεται στην περιοχή αυτήν την περίοδο.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Πούλου 2013, 231-246.
Κάτοψη τάφων και σπουδαία ευρήματα από το γεωμετρικό νεκροταφείο που ανασκάφηκε στον λόφο των Μουσών (Φιλοπάππου): πυξίδες και κοσμήματα.
(Πηγή: Πούλου 2013, εικ. 2, 6α, 6γ, 7β)
Αρχαϊκή περίοδος: Πυκνή κατοίκηση, δημόσια κτήρια και ιερά
Στις βραχώδεις εκτάσεις των Λόφων αναπτύσσονται δύο σημαντικοί αρχαίοι δήμοι: της Μελίτης και της Κοίλης. Στο βαθύ κοίλωμα μεταξύ Πνύκας και Λόφου των Μουσών (Φιλοπάππου) διαμορφώνεται η γνωστή από τον Ηρόδοτο «διὰ Κοίλης ὁδὸς», ένας σημαντικός οδικός, εμπορικός και στρατηγικός άξονας που συνδέει το άστυ με το λιμάνι του, τον Πειραιά. Στον Λόφο της Πνύκας συνέρχεται η Εκκλησία του Δήμου, ενώ ιδρύονται το ιερό των Νυμφών στον ομώνυμο Λόφο και το ιερό του Διός στον βορειοανατολικό πρόβολο της Αγίας Μαρίνας.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Travlos 1971, 466-476 (Πνύκα), 569-572 (ιερό Διός Υψίστου)· Forsén και Stanton 1996· Δακουρά-Βογιατζόγλου 2013, 195-196.
Απόδοση της αρχαίας οδού Κοίλης με το οικιστικό περιβάλλον της.
(Πηγή: Lauter 1982, 46, εικ. 3)
Κλασική περίοδος: Λαξεύσεις κατοικιών σε υψώματα και πλαγιές
Οι συνοικίες της Κοίλης και της Μελίτης προστατεύονται το 479/8 π.Χ. από το Θεμιστόκλειο τείχος και παρουσιάζουν μεγάλη οικιστική ανάπτυξη κατά τον 5ο και 4ο αι. π.Χ. Επάνω σε τούτες τις εκτάσεις οι κατοικίες πλεονεκτούσαν: ο βράχος δεν κρατάει σταγόνα νερού. Κατάλοιπα οικιστικών περιοχών είναι σήμερα εμφανή στο μεγάλο πλάτωμα δυτικά του Λόφου της Πνύκας, ενώ διώροφες οικίες έχουν ερευνηθεί βόρεια του ιερού του Πανός στην οδό Αποστόλου Παύλου, αλλά και στην ανατολική πλαγιά του Λόφου των Μουσών (Φιλοπάππου). Πιστεύεται ότι κανένας χώρος που θα μπορούσε να χρησιμεύσει στη δημιουργία κατοικιών δεν έμεινε ανεκμετάλλευτος.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Judeich 1931, 124-144· Lauter-Bufe και Lauter 1971, 109-124.
Τμήμα διώροφης οικίας των κλασικών χρόνων στην ανατολική πλαγιά του λόφου των Μουσών (Φιλοπάππου), σκαμμένη στον βράχο· γνωστή ως «Φυλακή του Σωκράτους». Φωτογραφία Πέτρου Μωραΐτη (1835?-1905).
(Πηγή: gallica.bnf.fr/Bibliothèque Nationale de France)
Νέα θέση του βήματος της Πνύκας
Ο χώρος της Πνύκας αναδιαμορφώνεται με την κατασκευή μνημειακού ημικυκλικού αναλημματικού τοίχου και οι συνερχόμενοι πολίτες έχουν πλέον στραμμένα τα νώτα τους προς την πόλη. Στον Λόφο ξεκινά η ανέγερση δύο στοών, οι οποίες θα πλαισίωναν την περιοχή στα νότια της Εκκλησίας του Δήμου. Η κατασκευή τους φαίνεται πως έμεινε ημιτελής, ενώ λίγο αργότερα η συνέλευση των Αθηναίων μεταφέρεται στο Θέατρο του Διονύσου.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Kourouniotis και Thompson 1932, 90-217· Travlos 1971, 466-476.
Επάνω: Θέα από την Πνύκα προς τον Πειραιά. Σχέδιο του Βρετανού αρχιτέκτονα και αρχαιολόγου Charles Cockerell στη σειρά “The antiquities of Athens”, τόμ. 5 (1830).
(Πηγή: Ελληνική Βιβλιοθήκη, Κοινωφελές Ίδρυμα Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης, από την ιστοσελίδα www.travelogues.gr του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη).
Κάτω: Σχεδιαστική αποκατάσταση της Πνύκας κατά την γ’ φάση λειτουργίας της, γύρω στο 330 π.Χ. Οι ανασκαφές στον χώρο της Πνύκας πραγματοποιήθηκαν από τους H. A. Thompson και R. L. Scranton, σε συνεργασία με τον Κ. Κουρουνιώτη, το 1930-37.
(Πηγή: Thompson και Scranton, 1943, 290)
Οι δυτικές πλαγιές των λόφων εκτός οχυρωματικού περιβόλου
Ο Δημήτριος ο Πολιορκητής εγκαθιστά φρουρά σε νέο οχυρό στην κορυφή του Λόφου των Μουσών (Φιλοπάππου), το λεγόμενο Μακεδονικό Φρούριο (294 π.Χ.), ενώ την ίδια περίπου εποχή οι Αθηναίοι οικοδομούν κατά μήκος της κορυφογραμμής το λεγόμενο Διατείχισμα, μήκους 850 μ., που μειώνει σημαντικά την περίμετρο των τειχών· η άμυνα στον απόκρημνο Λόφο της Πνύκας ενισχύεται και στις αρχές του 2ου αι. π.Χ. Σταδιακά, το άλλοτε κατοικημένο δυτικό τμήμα των Λόφων μετατρέπεται σε νεκροταφείο, που λειτουργεί από τον 3ο αι. π.Χ. έως τον 3ο αι. μ.Χ. Έχουν ανασκαφεί συνολικά 175 ασύλητοι τάφοι.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Thompson και Scranton 1943, 301-362· Δακουρά-Βογιατζόγλου 2008, 258-259.
Τοπογραφικό σχέδιο του Διατειχίσματος πάνω στους Δυτικούς Λόφους των Αθηνών.
(Πηγή: Thompson και Scranton 1943, 284-285)
Πρώιμη αυτοκρατορική περίοδος: Το υπαίθριο ιερό του Διός Υψίστου
Με εντολή του αυτοκράτορα Αυγούστου (31 π.Χ.-14 μ.Χ.) ο μνημειακός βωμός του Αγοραίου Διός, προστάτη των ρητόρων, μεταφέρεται από την Πνύκα στην Αγορά, μπροστά στο Μητρώο, και διακόπτεται η λειτουργία της Εκκλησίας του Δήμου. Κατά τα τέλη του 1ου αι. μ.Χ. ιδρύεται κοντά στο βήμα της Πνύκας το ιερό του Διός Υψίστου, με κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου· θα λειτουργούσε για τα επόμενα 200 χρόνια.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Kourouniotis και Thompson 1932, 160-162· Camp 1986, 186· Forsén 1996, 49-51.
Λαξευτές κόγχες δίπλα στο βήμα της Πνύκας, αποδέκτες αφιερωμάτων στον Ύψιστο Δία που είχε τον χαρακτήρα θεού θεραπευτή. Φωτογραφία του 1930.
(Πηγή: American School of Classical Studies at Athens, Archives, Archaeological Photographic Collection, no AP0348)
Ανέγερση του μνημείου του Φιλοπάππου
Στην κορυφή του Λόφου των Μουσών δεσπόζει ταφικό μνημείο ύψους περίπου 13 μ. με τη βάση του, που οικοδομήθηκε για να τιμήσει τον μεγάλο ευεργέτη της πόλης των Αθηνών Γάιο Ιούλιο Αντίοχο Επιφανή Φιλόπαππο, πρίγκιπα της Κομμαγηνής (περιοχή σημερινής Συρίας). Αρχιτεκτονικά μέλη από την ανωδομή του μνημείου πιστεύεται ότι χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή του μιναρέ στο τζαμί του Παρθενώνα.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Santangelo 1947, 153-253· Τραυλός 1960, 122-123.
Το μνημείο του Φιλοπάππου, τόπος “προσκυνήματος” για τους επισκέπτες της Αθήνας. Φωτογραφία του 1917.
(Πηγή: Ministère de la Culture (France) – Médiathèque de l’Architecture et du Patrimoine – Diffusion RMN, APOR094226)
Εγκατάσταση Ρωμαίων πολιτών στους Λόφους
Το μικρό υπόσκαφο ιερό με το ανάγλυφο του Πανός στα βορειοανατολικά του Λόφου της Πνύκας διαμορφώνεται σε τμήμα συγκροτήματος πολυτελούς κατοικίας· επισκευάζεται διαδοχικά από τον 2ο μέχρι και τον 5ο αι. μ.Χ. και εγκαταλείπεται οριστικά στα χρόνια του Ιουστινιανού. Το συγκρότημα είναι χτισμένο πάνω σε λαξεύματα των κλασικών χρόνων και ήρθε στο φως κατά τη διενέργεια ανασκαφικών τομών στο πλαίσιο του έργου της Ενοποίησης των Αρχαιολογικών Χώρων της Αθήνας.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Δακουρά-Βογιατζόγλου 2008, 250-254.
Λεπτομέρεια από το εσωτερικό του θαλάμου με το ανάγλυφο Πανός, Μαινάδας(;) και σκύλου. Κάτω, μικρό δωμάτιο του ιερού του Πανός που διασώζει ψηφιδωτό δάπεδο και τοιχογραφία.
(Πηγή: Δακουρά-Βογιατζόγλου 2008, 251, εικ. 5, 6)
Παλαιοχριστιανική περίοδος: Οικιστική και ταφική χρήση του χώρου
Η κατοίκηση φαίνεται πως συνεχίζεται μέχρι και τον 6ο αι. μ.Χ. ενώ ταφική χρήση του χώρου υποδεικνύεται από τα λαξευτά σπήλαια κοντά στην Πνύκα και στην περιοχή του Αστεροσκοπείου. Εν τω μεταξύ, οι Λόφοι διατηρούν τη στρατηγική τους σημασία και οι παλιές οχυρώσεις επισκευάζονται και ενισχύονται με την ανέγερση τουλάχιστον 15 πύργων. Με τη συρρίκνωση των Αθηνών κατά τα τέλη της παλαιοχριστιανικής
περιόδου, η περιοχή και πάλι ερημώνει.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Thompson και Scranton 1943, 372-376· Δακουρά-Βογιατζόγλου 2013, 197.
Η πρόσοψη του επονομαζόμενου σπηλαίου του «Kουφού», οι λαξευτοί τάφοι στο εσωτερικό του θαλάμου και ευρήματα από την ανασκαφή πυράς του τάφου 4.
(Πηγή: Βογιατζόγλου 2009, 27-28, εικ. 23, 25, 26)
Μεσοβυζαντινή Περίοδος: Ανέγερση εκκλησιών επάνω σε αρχαία ερείπια
Η γειτονιά των Λόφων αναβιώνει. Ο Άγιος Δημήτριος ο Λουμπαρδιάρης οικοδομείται επάνω στα ερείπια αρχαίου πύργου του Διατειχίσματος. Το ναΰδριο της Αγίας Μαρίνας ιδρύεται ύστερα από απολάξευση αρχαίας δεξαμενής, στα τοιχώματά της οποίας σώζονται τοιχογραφίες του 13ου αι. μ.Χ. Για τις έγγειες ιδιοκτησίες στις παρυφές της πόλης του τέλους του 11ου ή των αρχών του 12ου αιώνα, ορόσημο είναι το ερειπωμένο «Βασιλικὸν τεῖχος» που αναφέρεται σε Πρακτικόν των Αθηνών, επίσημο έγγραφο του βυζαντινού κράτους· ένα τμήμα αυτού του τείχους γειτνιάζει με την Κοίλη («χωρίον ἡ Κοίλη») και την εκκλησία της Αγίας Μαρίνας.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Thompson και Scranton 1943, 376-378· Μακρή, Τσάκος και Βαβυλοπούλου-Χαριτωνίδου 1987-1988· Μπούρας 2010, 60-61.
To εκκλησάκι της Αγίας Μαρίνας σφηνωμένο στον βράχο του λόφου των Νυμφών πριν από την μεταγενέστερη αναμόρφωσή του. Σκίτσο του 1853.
(Πηγή: Royal Danish Library – Danish National Art Library, Harald Conrad Position, Inv. No. 17700)
Μεταβυζαντινή περίοδος: Οι λαϊκές δοξασίες γύρω από σπηλιές και υπόσκαφους χώρους των λόφων
Σε αυτό το γυμνό από βλάστηση τοπίο, τα φυσικά σπήλαια και τα αρχαία βραχώδη λαξεύματα εμπνέουν προφορικές αφηγήσεις που συγχέουν την ιστορία με το θρύλο, ενώ διαμορφώνονται δεισιδαιμονίες και προλήψεις. Σύμφωνα με τη μεσαιωνική παράδοση, η σπηλιά των «Κακών Αδελφάδων», κοντά στο αρχαίο Βάραθρο, ήταν στοιχειωμένη από τις αδελφές «Πανώλη», «Χολέρα» και «Ευλογιά».
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Dodwell 1819, 396· Καμπούρογλου 1922, 26-27· Δακουρά-Βογιατζόγλου 2009.
Πάνω: Απεικονίζεται ο βράχος της «Κακιάς Πεθεράς» στον Λόφο των Νυμφών, που σύμφωνα με τον μύθο ήταν η κατοικία των «Μοιρών» και των «Καλοκυράδων».
Κάτω: Η σπηλιά των «Κακών Αδελφάδων». Φωτογραφίες Όλγας Δακουρά-Βογιατζόγλου.
(Πηγή: Δακουρά-Βογιατζόγλου 2009, 10-11)
Ενετοτουρκικός Πόλεμος: Πολιορκία του Παρθενώνα από το μέρος των λόφων
Σύμφωνα με τις πηγές, το 1687 οι Βενετοί τοποθετούν κανονιοστοιχία από δεκαπέντε τηλεβόλα στον Λόφο των Μουσών (Φιλοπάππου), από εννέα στην Πνύκα, πέντε τεράστιους όλμους στον Λόφο του Αρείου Πάγου, και κατευθύνουν τα πυρά τους προς το Κάστρο. Ο Παρθενώνας, το τελειότερο κτίσμα της κλασικής τέχνης, υπέστη ανεπανόρθωτες ζημιές από την έκρηξη.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Χατζηασλάνη 1996.
Σχεδιαστική αναπαράσταση της ανατίναξης του Παρθενώνα, το 1687, από τα κανόνια του Βενετού Μοροζίνι. Σχέδιο με μελάνη, περ. 1700-1770.
(Πηγή: Royal Danish Library – Danish National Art Library, Frederik the Fifth Atlas, Bd. 46, Tvl. 39)
Πολιορκία της Ακρόπολης
Σπηλιές και οχυρά των Λόφων αλλάζουν χέρια ανάμεσα στους πολιορκητές του κάστρου, άλλοτε Έλληνες και άλλοτε Τούρκους, που έστηναν τους προμαχώνες τους στην Αγία Μαρίνα, στο Σέγγιο (Φιλοπάππου) και στην Πνύκα. Ο Λόφος του Φιλοπάππου διαδραματίζει σημαντικό ρόλο σε επιχειρήσεις ανεφοδιασμού, όπως τον Οκτώβριο του 1826, όταν 450 άνδρες του Κριεζώτη έτρεψαν σε φυγή τους λίγους Τούρκους που φρουρούσαν τον Λόφο, ώσπου μπόρεσαν να φτάσουν σώοι στην Ακρόπολη για να ενισχύσουν τους πολιορκημένους.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Σουρμελής 2011 [1834], 227· Βλαχογιάννης 1901, 32-222.
Σκηνή μάχης κατά την Ελληνική Επανάσταση, νότια της Ακρόπολης. Ένας από τους πολλούς πίνακες του Παναγιώτη Ζωγράφου που φιλοτεχνήθηκαν υπό την καθοδήγηση του Μακρυγιάννη (1836-1839).
(Πήγη: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Poliorkia_ton_athinon_kata_to_1827.jpg)
Η διενέργεια των πρώτων αρχαιολογικών ερευνών από τον Πιττάκη
Κατά καιρούς από το 1831 και εξής ο αρχαιολόγος Κυριακός Πιττάκης υπό την αιγίδα της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας διεξάγει έρευνες στην περιοχή της Πνύκας ανακαλύπτοντας πλήθος επιγραφών. Η σημαντικότερη από αυτές είναι ο λίθινος όρος που οριοθετούσε τον δημόσιο χώρο στην περιοχή του Λόφου (IG I3 1092). Χάρη στην ανακάλυψη του Πιττάκη η ταύτιση του Λόφου με το σημείο των συναθροίσεων της Εκκλησίας του Δήμου τεκμηριώνεται και επιγραφικά.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Ραγκαβής 1842-1843, 174· Πιττάκης 1852, 683 αρ. 1134-1137· Πιττάκης 1853, 774 αρ. 1290· Πετράκος 1987, 29· Peppas Delmousou 1996.
Η επιγραφή IG I3 1092.
(Πηγή: Kourouniotes και Thompson 1932, 108, εικ. 7)
Οι Δυτικοί Λόφοι εκτός πολεοδομικού σχεδιασμού
Μετά την κήρυξη της Αθήνας ως πρωτεύουσας του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, το πολεοδομικό σχέδιο των αρχιτεκτόνων Κλεάνθη και Schaubert αφήνει άθικτο το αρχαίο τοπίο των Αθηνών επάνω στους Λόφους. Ως βέλτιστη χωροθέτηση της νέας πρωτεύουσας προκρίνεται όχι μια «πόλη επάνω σε λόφους» ή «Οθωνόπολη», όπως την είχαν οραματιστεί οι Karl Friedrich Schinkel, Ferdinand von Quast και Leo von Klenze, αλλά η επέκταση της πόλης προς βορράν σε επίπεδο έδαφος, καθώς και στην περιοχή ανάμεσα στην Ακρόπολη και τον Λυκαβηττό. Μετά όμως την εκποίηση κατά τους πρώτους μήνες του 1835 των λίθων του τείχους του Χασεκή (1778) για προσπορισμό υλικού δομής για τη νέα πρωτεύουσα, το ενδιαφέρον στρέφεται προς τα δυτικά πετρώδη υψώματα των Αθηνών.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Μπίρης 1966, 38, 70-72· Παπαγεωργίου-Βενετάς 2001, 120· Κορρές 2010, 18-21.
Το προτεινόμενο πολεοδομικό σχέδιο της Αθήνας των Κλεάνθη και Schaubert, με τις μεγάλες πλατείες, τους κήπους και τα βουλεβάρτα (1833).
(Πηγή: Φωτογραφικό Αρχείο του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αθηνών, neg. D-DAI-ATH-Athen-Varia-0983_3315618.jpg)
Οι εγκαταστάσεις των πρώτων σφαγείων
Σε απόμερη περιοχή βόρεια του Αστεροσκοπείου εγκαθίσταται το πρώτο υποτυπώδες σφαγείο επί δημαρχίας Δημητρίου Καλλιφρονά (1837, 1840-1841). Στην πραγματεία του για τους Δυτικούς Λόφους ο Γάλλος Émile Burnouf αναφέρει δύο σφαγεία το 1849: το μικρό, βορειοδυτικά του Αστεροσκοπείου και το μεγάλο, στη βόρεια πλευρά του αρχαίου βαράθρου. Εκείνα τα χρόνια «ἡ σφαγὴ τῶν ζώων ἐγίνετο εἰς τὰ πεζοδρόμια πρὸ τῶν κρεοπωλείων ἤ ὅπου ἀλλοῦ ἤθελον οἱ κρεοπῶλαι», όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Κώστας Μπίρης. Το 1856, ο δήμαρχος Κωνσταντίνος Γαλάτης προσπαθεί να εξαλείψει το πρόβλημα κατασκευάζοντας σφαγείο στην κοίτη του Ιλισσού, νότια του Φιλοπάππου. Εκεί, τα σφαγεία θα παραμείνουν περίπου έως το 1916, οπότε και μεταφέρονται στον Ταύρο επί δημαρχίας Εμμανουήλ Μπενάκη.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Burnouf 1856, 64-88· Μπίρης 1966, 88.
Είσοδος των σφαγείων στον Ταύρο. Η ανέγερση των σφαγείων στην περιοχή υπήρξε τόσο σημαντική, ώστε ο οικισμός που δημιουργήθηκε πήρε το όνομα «Νέα Σφαγεία», πριν μετονομαστεί σε «Ταύρος» το 1936.
(Πηγή: Δίπυλον)
Ανέγερση του Αστεροσκοπείου Αθηνών και ανασκαφές πίσω από την Πνύκα
Το πρώτο ερευνητικό ίδρυμα στην Ελλάδα κατασκευάζεται σε σχέδια του Δανού αρχιτέκτονα Θεόφιλου Χάνσεν, έπειτα από δωρεά του βαρόνου Γεωργίου Σίνα, προξένου της Ελλάδας στην Βιέννη. Η επιλογή της χωροθέτησής του στον Λόφο των Νυμφών —αντί της αρχικής πρότασης για την κορυφή του λόφου του Λυκαβηττού— ίσως σχετίζεται με αρχαίες μαρτυρίες που αναφέρουν ότι κατά τον 5ο αι. π.Χ. ο Αθηναίος αστρονόμος Μέτων έκανε τις παρατηρήσεις του από τη θέση αυτή. Τη χρονιά της ανέγερσης του αστεροσκοπείου ανασκάπτεται «ὀπίσω τῆς Πνυκός», πάλι από την εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, όπως ανακοινώνει ο Γραμματέας της Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής, «σπήλαιον κεκονιαμένον καὶ φέρον ἴχνη βαφῆς κυανῆς».
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Ραγκαβής 1842-1843, 174· Μπίρης 1966, 130-131· Πετράκος 1987, 29· Ζερεφός κ.ά 2013, 32-34.
Η πρόσοψη του Αστεροσκοπείου των Αθηνών, με την Ακρόπολη στο βάθος αριστερά και το μνημείο του Φιλοπάππου στα δεξιά. Ακουαρέλα του Θεόφιλου Χάνσεν (1842).
(Πηγή: Royal Danish Library – Danish National Art Library, Collection: Architectural Drawings, Hansen, Theophilus, Inv. No. 16915)
Ο αρχαιολογικός χάρτης του Émile Burnouf
Απεσταλμένος της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής, ο Émile Burnouf περιγράφει στην πραγματεία του και αποτυπώνει σε συνοδευτικό χάρτη τα αρχαία κατάλοιπα οικιών, οδών, δεξαμενών και τάφων, τα οποία ήταν παντού ορατά προτού ακόμη επεκταθεί η λατόμηση. Δεδομένου ότι ο χάρτης του Burnouf αποτελεί περίτρανη απόδειξη της αρχαιότητας των βράχων, γίνεται σημαντικό εργαλείο στα χέρια του Παναγιώτη Ευστρατιάδη, Γενικού Εφόρου των Αρχαιοτήτων: με τιτάνιες προσπάθειες αγωνίζεται να πείσει τους ιθύνοντες να καταπολεμήσουν τη λατόμηση ώστε να αποτραπεί η καταστροφή μοναδικών ιστορικών τεκμηρίων για την κατοίκηση των Λόφων στην αρχαιότητα.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Burnouf 1856, 64-88.
Σκαρίφημα του Émile Burnouf με κάτοψη των λαξευμάτων στον πρόβολο της Αγίας Μαρίνας.
(Πηγή: Université de Lorraine / Direction de la Documentation)
Οι ανασκαφές στην Πνύκα και ο νόμος περί απελευθέρωσης της λατόμησης
Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία διεξάγει ανασκαφές υπό τη διεύθυνση του Πέτρου Περβάνογλου στα δυτικά των Λόφων της Πνύκας και των Μουσών. Οι εργασίες διαρκούν 40 μέρες και φέρνουν στο φως περισσότερους από 100 τάφους. Ταυτόχρονα εκδίδεται ο νόμος 690/1861 (άρθρο 41) που επιτρέπει την ελεύθερη λειτουργία των λατομείων έξω από την κατοικημένη περιοχή της πόλης, με αποτέλεσμα την εντατικοποίηση της εμπορικής εκμετάλλευσης των προϊόντων της λατόμησης σε βραχώδη υψώματα των Αθηνών, όπως ο Λυκαβηττός, οι τρεις Δυτικοί Λόφοι, ο Ίππιος Κολωνός και ο λόφος του Στρέφη. Άκαρπη αποβαίνει σχεδόν κάθε προσπάθεια ελέγχου των λατομείων από την αρμόδια Γενική Εφορεία Αρχαιοτήτων. Οι δικαστικές αρχές δικαιώνουν κατ’ επανάληψιν τους λατόμους, καθώς οι τόποι στους οποίους εξορύσσονται οι περιζήτητοι λίθοι παραμένουν ιδιόκτητοι.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Περβάνογλου 1862· Πετράκος 1987, 43· Calligas 1996, 1-5· Θεοχαράκη, Κωστάκη και Παπαευθυμίου 2018, 309-319.
Ο νόμος 690/1861 υπήρξε αφορμή για την αλόγιστη λατόμηση στους Δυτικούς Λόφους των Αθηνών, θέτοντας αυτόματα σε κίνδυνο τις αρχαιότητες.
(Πηγή: ΦΕΚ 690/1861)
Η πρώτη συστηματική απόπειρα χαρτογράφησης των αρχαιοτήτων
Το 1878 ο αρχαιολόγος και ιστορικός Ernst Curtius και ο χαρτογράφος και τοπογράφος Johann August Kaupert προχωρούν σε συστηματική χαρτογράφηση των αρχαιοτήτων στην περιοχή των Δυτικών Λόφων. Όπως σημειώνεται στις επεξηγήσεις που συνοδεύουν το έργο Atlas von Athen (Άτλας των Αθηνών), «αυτά τα ίχνη της αρχαίας ζωής εξαφανίζονται χρόνο με το χρόνο ως απόρροια της απερίσκεπτης εκμετάλλευσης των Λόφων των Αθηνών οι οποίοι λεηλατούνται ακατάπαυστα από τα λατομεία και δυναμιτίζονται, με αποτέλεσμα να συντρίβονται σε σωρούς ερειπίων».
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Curtius και Kaupert 1878· Κορρές 2008.
Τα ίχνη του αρχαίου οικισμού στον Λόφο των Νυμφών όπως απεικονίστηκαν στο Atlas von Athen.
(Πηγή: Curtius και Kaupert 1878, Bl. VI)
Ανασκαφές στην κορυφή του Λόφου των Μουσών και δίπλα στο Αστεροσκοπείο
Η κορυφή του Λόφου των Μουσών ανασκάπτεται υπό την εποπτεία του Ανδρέα Σκιά με σκοπό την ανεύρεση των αρχιτεκτονικών μελών του μνημείου του Φιλοπάππου και την εξακρίβωση του σχεδίου του. Κατά τη διάνοιξη οδού για τη μεταφορά λίθων από λατομείο της περιοχής, έρχεται στο φως τετράγωνος πύργος μεγάλων διαστάσεων του Μακεδονικού Φρουρίου. Ανασκαφή κοντά στο Αστεροσκοπείο υπό τη διεύθυνση του Γεωργίου Σωτηριάδη αποκαλύπτει την ίδια χρονιά πολυάριθμες καύσεις, αλλά και αγωγούς από παλαιότερη κατοίκηση, πήλινες μήτρες και δεκατρείς ενεπίγραφους επιτύμβιους κιονίσκους.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Σκιάς 1898, 70-71· Τραυλός 1960, 80, 122.
Σχέδιο του τετράγωνου οχυρωματικού πύργου που ήρθε στο φως σε ανασκαφή του 1898, στον Λόφο των Μουσών (Φιλοπάππου). Ο πύργος αποτελούσε τμήμα του Μακεδονικού Φρουρίου που χτίστηκε το 294 π.Χ. επί Δημητρίου Πολιορκητή.
(Πηγή: Σκιάς 1898, πίν. 1)
Η νέα κυριότητα των βραχωδών υψωμάτων
Το καθεστώς των λατομείων αλλάζει οριστικά με τον νόμο 2646/1899 «Περί αρχαιοτήτων», σύμφωνα με τον οποίο η κυριότητα των βραχωδών υψωμάτων με τα αρχαία οικοδομήματα και λαξεύματα περιέρχεται οριστικά στο δημόσιο, ενώ σε ακτίνα 300 μέτρων από τις αρχαιότητες απαγορεύεται η λατόμηση και η λειτουργία ασβεστοκαμίνων. Παρά την απαγόρευση, λατομεία εξακολουθούν να λειτουργούν στην περιοχή των Δυτικών Λόφων. Η Αρχαιολογική Υπηρεσία καταγγέλλει επώνυμα λατόμους και οικοπεδοφάγους επιτυγχάνοντας το σταδιακό κλείσιμο όσων λατομείων είχαν απομείνει. Το 1923 απαγορεύεται η λατόμηση στον βράχο Χαβάρας των Πετραλώνων και σε όλο τον βραχώδη σχηματισμό νοτιοδυτικά του Λόφου της Πνύκας μέχρι το ρέμα της αρχαίας Κοίλης.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Μπίρης 1966, 70-72· Δακουρά-Βογιατζόγλου 2013, 204.
Graffiti στα αρχαία βράχια γύρω από το λεγόμενο Επτάθρονον. Η λέξη «ΔΗΜΟΣΙΟΝ» κατακυρώνει τη νέα κυριότητα των βράχων και αποτρέπει την παράνομη δράση των λατόμων.
(Πηγή: ΦΕΚ A 158/1899 & Νicholson Museum, curator William J. Woodhouse, Greece, NM2007.59.10)
Η σταδιακή δενδροφύτευση των Λόφων
Η Φιλοδασική Ένωσις ιδρύεται το 1899 και αναλαμβάνει να φέρει σε πέρας το σημαντικό έργο της αναδάσωσης στο λεκανοπέδιο των Αθηνών. Το έργο της γενικεύεται με την ψήφιση του νόμου 2740/1900. Έτσι, μετά την απόφαση για διακοπή της λειτουργίας των λατομείων αρχίζει η δενδροφύτευση των Λόφων των Μουσών, των Νυμφών και της Πνύκας με σποραδικά κυπαρίσσια και πολλά πεύκα.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Μπίρης 1966, 271-273· Δακουρά-Βογιατζόγλου 2013, 204.
Ο Λόφος και το μνημείο του Φιλοπάππου σε φωτογραφικές λήψεις από τον βράχο της Ακρόπολης. Η σύγχρονη φωτογραφία συγκριτικά με αυτήν του 1905 φανερώνει τη τεράστια αλλαγή που επήλθε στον Λόφο μετά τη δενδροφύτευσή του, κατά τη περίοδο του Μεσοπολέμου.
(Πηγή: Δίπυλον)
Η εγκατάσταση του σταθμού ασύρματου τηλέγραφου
Νοτιοδυτικά του Αστεροσκοπείου εγκαθίσταται σταθμός ασύρματου τηλέγραφου με κεντρική κεραία 45 μέτρων. Η θέση του κτηρίου ταυτίζεται περίπου στη συμβολή των σημερινών οδών Αντωνιάδου και Αρισταγόρα, όπως σημειώνει ο Μανόλης Κορρές. Αργότερα, το 1923, στο συγκρότημα θα εγκατασταθεί η Σχολή Τηλεγραφητών και Ασυρματιστών της Σχολής Πολέμου του Πολεμικού Ναυτικού.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Κορρές 2017, 200-201.
Ο γερμανικός ασύρματος τηλέγραφος στις παρυφές του Λόφου των Νυμφών (μετέπειτα συνοικία Ασυρμάτου), 1917.
(Πηγή: Ministère de la Culture (France) – Médiathèque de l’Architecture et du Patrimoine – Diffusion RMN, APOR129149)
Το τηλεσκόπιο «Δωρίδη»
Το μεγάλο διοπτρικό τηλεσκόπιο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών κατασκευάζεται από τον Γαλλικό οίκο Γκωτιέ με δωρεές Ελλήνων της διασποράς και εγκαθίσταται σε ειδικό θόλο λίγα μέτρα από το βήμα της Πνύκας. Προσφέρεται μέχρι και σήμερα για νυχτερινή παρατήρηση των πλανητών και των ουρανίων φαινομένων.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Ζερεφός κ.ά 2013, 79· Κέντρο Επισκεπτών Θησείου.
Σε πρώτο πλάνο το Τηλεσκόπιο Δωρίδη και στο βάθος το Αστεροσκοπείο Αθηνών, στον Λόφο των Νυμφών. Φωτογραφία του 1917.
(Πηγή: Ministère de la Culture (France) – Médiathèque de l’Architecture et du Patrimoine – Diffusion RMN, APOR129141)
Οι ανασκαφές στην Πνύκα
Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία διενεργεί ανασκαφές υπό τον Κωνσταντίνο Κουρουνιώτη, κατά τις οποίες ερευνάται ο μνημειακός αναλημματικός τοίχος και επιβεβαιώνεται η ταύτιση του χώρου με την αρχαία Πνύκα, τόπο σύγκλησης της Εκκλησίας του Δήμου.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Πετράκος 1987, 111, 117· Calligas 1996, 1-5.
Αναλημματικός τοίχος σωζόμενος σε ύψος 9 δόμων, πρωιμότερος του αναλημματικού τοίχου της γ’ φάσης της Πνύκας (1910).
(Πηγή: Κουρουνιώτης 1910, 130, εικ. 2)
Η «Στρατιά της Ανατολής» στον Λόφο των Μουσών
Παρά την αρχική ουδετερότητα της Ελλάδας στον A΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αγγλο-γαλλικά στρατεύματα της Αντάντ (Entente) αποβιβάζονται στη Θεσσαλονίκη τον Οκτώβριο του 1915 και συγκροτούν τη «Στρατιά της Ανατολής». Η Ελλάδα σύντομα διαιρείται και επισήμως στην Κυβέρνηση των Αθηνών υπό τον βασιλέα Κωνσταντίνο και στην Προσωρινή Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης υπό τον Ελευθέριο Βενιζέλο, ένθερμο υποστηρικτή των Συμμάχων. Στις 18 Νοεμβρίου 1916, τα συμμαχικά στρατεύματα αποβιβάζονται στον Πειραιά, προελαύνουν στην Αθήνα και εγκαθίστανται, μεταξύ άλλων, στον Λόφο των Μουσών. Ο «Εθνικός Διχασμός» κορυφώνεται το 1916, με τη σύγκρουση που έμεινε γνωστή ως «Τα Νοεμβριανά». Στη διάρκεια του 1917, η Φωτογραφική Υπηρεσία της Στρατιάς της Ανατολής απαθανάτισε με τον φωτογραφικό της φακό την Αθήνα της εποχής, αφήνοντας σημαντική παρακαταθήκη για τους ιστορικούς του μέλλοντος.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Εφημερίδα The Sphere, London 16 Dec. 1916· Μουρέλος 2007.
Το μνημείο του Φιλοπάππου γίνεται μάρτυρας της καθημερινότητας της «Στρατιάς της Ανατολής» (1917).
(Πηγή: Ministère de la Culture (France) – Médiathèque de l’Architecture et du Patrimoine – Diffusion RMN, APOR119802)
Ο συνοικισμός του Ασυρμάτου
Στην περιοχή κοντά στον ασύρματο της Σχολής Πολέμου και επάνω στους βράχους παλιού λατομείου του Λόφου του Μουσών (Φιλοπάππου) εγκαθίστανται 800 οικογένειες προσφύγων από τη Μικρά Ασία, που με πενιχρά μέσα, λαμαρίνες και σανίδια εξασφαλίζουν μία προσωρινή στέγη κάτω από άθλιες συνθήκες διαβίωσης. Το 1923, από το υπουργείο Γεωργίας παραχωρείται στο Εθνικό Συμβούλιο των Ελληνίδων ο καταπράσινος τόπος που σήμερα είναι γνωστός ως Κονίστρα, για να χρησιμοποιηθεί από τα παιδιά της προσφυγικής συνοικίας. Ο συνοικισμός γίνεται γνωστός με το όνομα «Ατταλιώτικα» ή «Ασύρματος». Εδώ πραγματοποιούνται το 1961 και τα γυρίσματα της ταινίας «Συνοικία το όνειρο» σε σκηνοθεσία Αλέκου Αλεξανδράκη, μιας από τις σημαντικότερες του ελληνικού κινηματογράφου. Η ταινία προκαλεί θύελλα αντιδράσεων επειδή αναδεικνύει με ρεαλισμό τις εικόνες εξαθλίωσης που επικρατούν στην Αθήνα και, τελικά, επιτρέπεται μόνο η προβολή λογοκριμένης εκδοχής της, ύστερα από διαμαρτυρίες του Τύπου, και μόνο στα αστικά κέντρα.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Βουγιούκα και Μεγαρίδης 2009, 63-72.
Άποψη από τον προσφυγικό οικισμό του Ασυρμάτου, πίσω από την εκκλησία των Τριών Ιεραρχών. Πετράλωνα, 1920-1929.
(Πηγή: Φωτογραφικό Αρχείο της ΕΡΤ)
Η οικία Παρθένη
Η αμφιλεγόμενη μοντέρνα κατοικία σε στυλ Bauhaus του Κωνσταντίνου Παρθένη (1878-1967), ενός από τους σημαντικότερους Έλληνες ζωγράφους του 20ού αιώνα, δεσπόζει στη συμβολή των οδών Ροβέρτου Γκάλλι 40 και Διονυσίου Αρεοπαγίτου, ακριβώς κάτω από την Ακρόπολη. Με την ανέγερσή της το 1924, σημειώνεται η πρώτη παραβίαση του αρχαιολογικού τοπίου από την ανατολική πλευρά των Λόφων. Η κατεδάφιση του σπιτιού αποφασίζεται στο πλαίσιο εργασιών ανάπλασης της περιοχής, σχέδιο που ωστόσο ματαιώνεται όταν ο ζωγράφος απειλεί να αυτοπυρποληθεί μαζί με τα έργα του. Τελικά το σπίτι γκρεμίζεται μετά τον θάνατό του.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Μπίρης 1966, 394· Εφημερίδα Ἐλευθερία, 28/01/1967.
Η οικία-εργαστήριο του ζωγράφου Κ. Παρθένη στην οδό Διονυσίου Αρεοπαγίτου απαθανατίζεται σε πίνακα του Σπύρου Βασιλείου με τίτλο «Επίσκεψη τιμής στο γκρεμισμένο σπίτι του Παρθένη», 1970-3.
(Πηγή: To εικονιζόμενο έργο έχει λάβει έγκριση δημοσίευσης από το επίσημο αρχείο του καλλιτέχνη, Σπύρου Βασίλειου)
Η ανέγερση νέου ναού της Αγίας Μαρίνας κάτω από το Αστεροσκοπείο
Το άλλοτε μεσαιωνικό σπηλαιώδες εκκλησάκι της Αγίας Μαρίνας εντάσσεται στο σχέδιο ανοικοδόμησης ενός νεώτερου και κατά πολύ μεγαλύτερου ομώνυμου ναού, σε σχέδια του Αχιλλέα Γεωργιάδη.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Μπίρης 1966, 394· Lalonde 2005, 92-93.
Μέσα στη σημερινή πυκνή βλάστηση του Λόφου των Νυμφών ξεχωρίζει ο σύγχρονος ναός της Αγίας Μαρίνας· πίσω της το Αστεροσκοπείο Αθηνών.
(Πηγή: Reader.gr)
Η ανασκαφή του Διατειχίσματος από τους Αμερικανούς
Η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών διενεργεί ανασκαφές σε συνεργασία με την Αρχαιολογική Υπηρεσία μεταξύ των ετών 1932-1934. Την περίοδο 1936-1937 αποκαθίσταται το συνολικό μήκος του Διατειχίσματος 850 μέτρων σε τουλάχιστον 70 ανασκαφικές τομές.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Thompson 1936, 151-200· Thompson και Scranton 1943, 269-383.
Πύργος ημικυκλικής διατομής των αρχών του 2ου αιώνα π.Χ. που ενίσχυσε το Διατείχισμα στον Λόφο της Πνύκας. Ήρθε στο φως το 1943, μετά από ανασκαφή που διενήργησε η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών.
(Πηγή: American School of Classical Studies at Athens, Archives, Archaeological Photographic Collection, AP 0525)
Η εισβολή του «Θεάτρου Μπαστιά» στο αρχαίο τοπίο
Επί δικτατορίας Μεταξά αρχίζουν οι εργασίες για τη δημιουργία υπαίθριου θεάτρου μεταξύ των δυτικών κλιτύων των Λόφων των Μουσών (Φιλοπάππου) και Πνύκας, δίπλα στην αρχαία οδό Κοίλης. Το έργο μένει ημιτελές λόγω του υπέρογκου κόστους, των αντιδράσεων των αρχαιολόγων για την καταστροφή που προκάλεσε στο αρχαίο τοπίο των Λόφων και της κατοπινής κήρυξης του πολέμου το 1940.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Μπίρης 1966, 330-331, 394-397· Δακουρά-Βογιατζόγλου 2004, 7.
Τμήμα αεροφωτογραφίας του 1944· διακρίνεται ακέραιη ακόμα η κάτοψη του θεάτρου Μπαστιά, πριν από τις εργασίες ανάδειξης του αρχαιολογικού χώρου της δεκαετίας του ‘90.
(Πηγή: BSA Aerial Photographs, frame No. U37/3275-3285)
Η λεγόμενη Φυλακή του Σωκράτους κρησφύγετο για τα αρχαία
Ενόψει του επερχόμενου εθνικού κινδύνου, τις παραμονές της Κατοχής (1940-1941) και αμέσως μετά την είσοδο της Ελλάδας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι αρχαιολόγοι χρησιμοποιούν αυτή την ευρύχωρη λαξευμένη κατασκευή μέσα στο βραχώδες πρανές του Λόφου των Μουσών (Φιλοπάππου) ως ασφαλές καταφύγιο για την απόκρυψη και προστασία αρχαιοτήτων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Παπασπυρίδη-Καρούζου 1946, 1158-1163· Κόκκου 1977, 143-144.
Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η λεγόμενη «Φυλακή του Σωκράτους» ενισχύεται από δυνατό οπλισμό μπετόν-αρμέ προκειμένου να διαφυλαχθεί μεγάλος αριθμός αρχαιοτήτων που κινδύνευαν από βομβαρδισμούς και λεηλασίες. Φωτογραφία Σ. Μελετζή.
(Πηγή: Μηλιάδης χ.χ., εικ. 101)
Ο «Ασύρματος» στη δίνη του Εμφυλίου
Κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών η συνοικία του Ασυρμάτου υπήρξε θέατρο εχθροπραξιών για τις αντιμαχόμενες δυνάμεις. Στα Πετράλωνα επικρατεί απόλυτη κυριαρχία του Ε.Λ.Α.Σ., ενώ στο Θησείο δρα η οργάνωση Χ του Γεωργίου Γρίβα. Η σύγκρουση είναι σφοδρή και αφήνει πίσω της κατεστραμμένο ένα μέρος του συνοικισμού. Πεδίο μάχης γίνεται και ο Λόφος των Μουσών. Λίγο αργότερα, κατά την πρώτη μεταπολεμική δεκαετία, οι εγκαταστάσεις του Πολεμικού Ναυτικού απομακρύνονται από τα Άνω Πετράλωνα και στο χώρο του Ναυτικού Ασυρμάτου οικοδομείται συγκρότημα σχολικών κτηρίων.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Βουγιούκα και Μεγαρίδης 2009, 59-62, 70.
Τα «πέτρινα της Φρειδερίκης»
Μετά την καταστροφή του συνοικισμού του Ασυρμάτου το 1944, αποφασίζεται με πρωτοβουλία της Φρειδερίκης να κτιστεί για την αποκατάσταση των κατοίκων του ένας νέος συνοικισμός μέσω του «εράνου της Βασιλικής Προνοίας» με λιθόκτιστα σπίτια, κάποια από τα οποία σώζονται μέχρι σήμερα. Το επίσημο όνομά του ήταν συνοικία «Περικλέους». Για την ανέγερσή τους χρησιμοποιούνται οι περίτεχνες πελεκητές πέτρες της Σχολής Πολέμου του Ναυτικού.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Βουγιούκα και Μεγαρίδης 2009, 63-72· Κορρές 2017, 201.
Η συνοικία «Περικλέους» που έμεινε γνωστή ως τα «Πέτρινα της Φρειδερίκης». Διατηρώντας τον κλασικό τύπο προσφυγικής οικίας, ισόγειο κτίσμα με κοινή στέγη και μεσοτοιχία, τα κτήρια αυτά στέγασαν δεκάδες πρόσφυγες μετά την καταστροφή του συνοικισμού του «Ασυρμάτου». Αρκετά από αυτά στέκουν ακόμα όρθια στον χώρο.
Παράνομη λατόμηση στη θέση «Σκαλάκια»
Τα αρχαία λαξεύματα νότια της αρχαίας οδού Κοίλης λατομούνται εντατικά τουλάχιστον μεταξύ 1938 και 1944, έτος λήψης της εικονιζόμενης αεροφωτογραφίας. Το λατομείο ανήκει στην οικογένεια Κωνσταντέλλου και επαναλειτουργεί το 1954, για ένα χρόνο. Το βαθύ κοίλωμα που αφήνει η λατόμηση χαρακτηρίζεται αμέσως ως αρχαιολογικός χώρος· σήμερα έχει καλυφθεί με χώματα και αραιή βλάστηση.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Δακουρά-Βογιατζόγλου 2013, 204.
Αεροφωτογραφία του 1944, στην οποία επισημαίνεται το λατομείο Κωνσταντέλλου και η θέση «Σκαλάκια».
(Πηγή: BSA Aerial Photographs, frame No.U37/3275-3285 & Nicholson Museum, curator: William J., Woodhouse, Greece, NM2007.123.12)
Η διαμόρφωση του χώρου γύρω από την Ακρόπολη και τον λόφο των Μουσών από τον Δημήτρη Πικιώνη
Ο σπουδαίος αρχιτέκτονας και συγγραφέας (1887-1968) διευθετεί με απαράμιλλη τέχνη την περιοχή γύρω από την Ακρόπολη, την οποία συνδέει με τους Λόφους των Μουσών και της Πνύκας μέσα από λιθόστρωτους δρόμους, μονοπάτια και καθιστικά, τα οποία τοποθετεί σε ειδικά επιλεγμένα σημεία. Ο Πικιώνης υλοποιεί την ιδέα ενός Αναπαυτηρίου για τη «μέσα βλέψη και την ενακοή» δίπλα στον ναό του Αγίου Δημητρίου του Λουμπαρδιάρη, το οποίο τελικά λειτουργεί επί σειρά ετών ως αναψυκτήριο.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Παπαγεωργίου- Βενετάς 2004, 93-107· Πικιώνης 2017.
Ο Δημήτρης Πικιώνης φωτογραφημένος από τον Παύλο Μυλωνά.
(Πηγή: Lifo)
Η κατασκευή του κοσμικού κέντρου «Διόνυσος»
Στις δυτικές παρυφές του Λόφου των Μουσών (Φιλοπάππου) και απέναντι από την Ακρόπολη κτίζεται το εστιατόριο «Διόνυσος» με αρχιτέκτονα τον Π. Βασιλειάδη. Το κτήριο «αναιδώς ατενίζει έκτοτε τον Παρθενώνα», όπως γράφει ο Κώστας Μπίρης. Τη διακόσμηση του εσωτερικού και του εξωτερικού χώρου αναλαμβάνει ο ζωγράφος Γιάννης Μόραλης.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Μπίρης 1966, 397.
Το σχετικό απόσπασμα από το βιβλίο του Μπίρη.
Το υπαίθριο θέατρο Ελληνικών Χορών «Δόρας Στράτου»
Το θέατρο βρίσκεται στις δυτικές υπώρειες του Λόφου των Μουσών (Φιλοπάππου) και έχει χωρητικότητα 900 θέσεων. Φέρει το όνομα της σπουδαίας Ελληνίδας ηθοποιού και χορογράφου που συνέβαλε στη διάσωση της ελληνικής μουσικής και χορευτικής παράδοσης.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Θέατρο Ελληνικών Χορών «Δόρα Στράτου».
Χορευτική παράσταση στο υπαίθριο θέατρο «Δόρας Στράτου». To μόνιμο σκηνικό του θεάτρου επιμελήθηκε ο Σπύρος Βασιλείου.
(Πηγή: website)
Διοργάνωση της έκθεσης «Παναθήναια της Συγχρόνου Γλυπτικής»
Στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών διοργανώνεται για πρώτη φορά στην Αθήνα έκθεση μοντέρνας γλυπτικής μεγάλης κλίμακας κατά το πρότυπο της Μπιενάλε. Έργα σπουδαίων καλλιτεχνών, όπως των Dali, Matisse και Picasso, εκτίθενται στον υπαίθριο χώρο του Λόφου των Μουσών (Φιλοπάππου).
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Εφημερίδα Ἐλευθερία, 21/12/1961· Ε.Ο.Τ. 1965· Αδαμοπούλου 2004, 249-250.
Φωτογραφία της «Αφροδίτης-Νικήτριας», έργο του Pierre-Auguste Renoir. Το έργο συμμετείχε στη Διεθνή Έκθεση Γλυπτικής (Μπιενάλε των Αθηνών), που πραγματοποιήθηκε το 1965 στον Λόφο των Μουσών.
Άρθρο της Εφημερίδας Ἐλευθερία (πάνω δεξιά), που αναφέρεται στο ξεχωριστό γεγονός της Διεθνούς Έκθεσης και στους παγκοσμίου φήμης καλλιτέχνες που θα συμμετείχαν σε αυτήν.
(Πηγή: Αρχείο Τώνη Σπητέρη. Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών Α.Π.Θ.)
Η «Μεγάλη Πολυκατοικία»
Η κατασκευή της πολυκατοικίας έρχεται να καλύψει τις ανάγκες στέγασης που τα «πέτρινα σπίτια» δεν είχαν επαρκώς καλύψει μετά την πυρκαγιά του 1944 στην περιοχή του «Ασυρμάτου». Παράλληλα, ολοκληρώνεται η διάνοιξη του περιφερειακού δρόμου του Φιλοπάππου, ενώ ο Λόφος των Νυμφών εντάσσεται στον κατάλογο των «ιστορικών τόπων και τοπίων ιδιαίτερου φυσικού κάλλους».
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
ΦΕΚ 606/Β/3-10-1967 Περί χαρακτηρισμού ιστορικών διατηρητέων τόπων.
Η πολυκατοικία «Ασύρματος», όπως αποκαλείται σήμερα, στον περιφερειακό του Λόφου του Φιλοπάππου, σχεδιασμένη από την αρχιτέκτονα Έλλη Βασιλικιώτη. Το πενταώροφο κτήριο αποτελείται από 55 διαμερίσματα και 8 καταστήματα.
(Πηγή: Δίπυλον)
Η ένταξη των λόφων στα έργα Ενοποίησης των Αρχαιολογικών Χώρων
Κατεδαφίζεται το «Θέατρο Μπαστιά» και πραγματοποιούνται εργασίες ανάδειξης του αρχαιολογικού τοπίου, όπως η αποκατάσταση της αρχαίας οδού Κοίλης, αλλά και ανασκαφές που οδήγησαν στον εντοπισμό νέων αρχαιοτήτων. Χάρη σε αυτό το σημαντικό έργο δημιουργείται ένα μεγάλο «ανοιχτό» μουσείο· μία διαδρομή κατάλληλα διαμορφωμένη για περίπατο ενώνει σήμερα τις οδούς Διονυσίου Αρεοπαγίτου, Αποστόλου Παύλου και Ερμού, και φτάνει μέχρι την πλατεία Κεραμεικού. Ο «Μεγάλος Περίπατος» είναι «κτήμα εσαεί» για την πόλη.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Παπαγεωργίου-Βενετάς 2004, 109-179.
Ο λεγόμενος Μεγαλος Περίπατος, όπως τον οραματίστηκε η ομάδα μελέτης της εταιρείας Πλειάς: Η οδός Αποστόλου Παύλου. Αριστερά, η κοιλάδα της Μελίτης. Δεξιά, η αναδασωμένη ανατολική κλιτύς της Πνύκας. Προοπτικό σκαρίφημα του Πέτρου Ζερβού (2000).
(Πηγή: Ιστότοπος της Πλειάς ΕΠΕ. Μελετητική ομάδα: Δημήτρης Διαμαντόπουλος – Ορέστης Βιγγόπουλος – Κατερίνα Γκιουλέκα, Αναστάσιος Ζέρβας, Κλαίρη Παλυβού)
Οι δυτικοί λόφοι ως ενιαίος οργανωμένος αρχαιολογικός χώρος
Με σκοπό να επιτευχθεί η αισθητική και πολιτιστική αναβάθμιση της ποιότητας ζωής των κατοίκων της πόλης των Αθηνών αποφασίζεται να παραμένει ο χώρος ανοιχτός καθ’ όλη τη διάρκεια της μέρας και η είσοδος σε αυτόν να είναι ελεύθερη και χωρίς εισιτήριο. Σε ενημερωτικές πινακίδες καθορίζονται οι είσοδοι, σχεδιάζονται οι διαδρομές μέσα στον αρχαιολογικό χώρο και επισημαίνονται τα μνημεία που βρίσκονται στους Λόφους.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Papageorgiou-Venetas 1994, 147-154.
